De rivierherstelmaatregelen op de Demer tussen Diest en Werchter hebben een positieve impact op het visbestand. Dat blijkt uit aanhoudende metingen en onderzoek van de werkgroep ECOSPHERE van Universiteit Antwerpen.
Dat herstel komt opmerkelijk snel want de zware overstromingen in 2021 hadden een desastreus effect op de biodiversiteit in deze zone. Die overstromingen veroorzaakten toen een massale vissterfte.
Hermeandering in kader van Sigmaplan
De rivierherstelmaatregelen gebeuren in het kader van het Sigmaplan. Dat plan moet Vlaanderen waterveilig maken en tegelijkertijd de waardevolle natte natuur herstellen. Door klimaatverandering en kanalisering en indijking namen de overstromingen toe terwijl de valleien op andere momenten verdroogden. Onder meer in de Demervallei werden daarom een lange reeks oude meanders weer open gemaakt en aangetakt op de rivier. Tussen Diest en Aarschot zijn die werken grotendeels afgerond. In de zone van Aarschot naar Werchter zijn de werken nog volop aan de gang.
Onderzoekers van de Universiteit Antwerpen doen ondertussen al enkele jaren metingen in en langs de Demer. Ze kijken vooral naar de waterkwaliteit, de biodiversiteit in en langs de rivier, en hydrologische en morfologische reacties. De resultaten worden uitgezet op ecosysteemschaal.
Die onderzoeken gebeuren met met behulp van elektrovisserij. De onderzoekers werken op een boot, uitgerust met een kathode en anode, waartussen een elektrisch veld gecreëerd wordt. Dit stroomveld verdooft de vissen tijdelijk, en laat ze naar het wateroppervlak drijven. Ze scheppen de vissen vervolgens met een net in een emmer aan boord. Op de oever bepalen ze welke soorten aanwezig zijn. Ze meten en wegen de vissen ook. Nadien werden alle vissen terug vrijgelaten in de rivier.
19 vissoorten maar ook enkele exoten
In de zomer van 2025 werden opnieuw 19 verschillende vissoorten aangetroffen. Verschillende doelsoorten zoals bittervoorn, kopvoorn, alver, bermpje en vetje doen het steeds beter. Bovendien doken in en rond de herstelde meanders enkele zeldzame soorten op, waaronder een tiental gestippelde alvers en zelfs een rivierprik. Dat zijn soorten die nooit eerder in de Demer werden waargenomen.
Niet alle nieuwkomers zijn echter even welkom. Er werden ook enkele exoten vastgesteld, zoals de blauwbandgrondel, zonnebaars en zwartbekgrondel. Die laatste soort breidt zeer sterk uit.
Niet alle meanders zijn gelijk
De meander in Rotselaar springt ecologisch in het oog. Het afwisselende patroon van snelstromende delen, ondiepe poelen, zandbanken en dood hout zorgt voor een rijke variatie aan habitats, met ideale paai- en rustplaatsen voor vele vissoorten. Vooral grotere vissen schuilen hier graag, onder meer grote snoeken en Europese meervallen. Andere meanders zijn minder gevarieerd, maar profiteren van meer zonlicht en stabielere bodem. Dit maakt ze dan weer geschikter voor waterplanten. Fonteinkruiden en sterrenkroos maar ook, onwervelde waterdiertjes krijgen op termijn meer kansen. Luwe, ondiepe rivierzones blijven daarom een belangrijke troef voor herstel.
Meandercomplex Hamerstraat Zichem bijzonder beloftevol
Het herstel van het meandercomplex aan de Hamerstraat tussen Zichem en Testelt is ook bijzonder beloftevol. De combinatie van actieve en luwe meanders en het achterliggende stiltegebied kan voor een bijzondere dynamiek zorgen. Op een van de eilandjes werd ook al zwanenbloem gevonden. Die was al jaren niet meer opgedoken maar door de werken zijn de omstandigheden van deze eerder zeldzame plant weer optimaal.
Nog werk aan de winkel, maar Demer op weg naar herstel
Niet alle vissoorten vertonen vooruitgang. Serpeling, stekelbaarzen, winde en zeelt worden slechts sporadisch aangetroffen en tonen geen duidelijke positieve trend. Soorten die in de 20ste eeuw verdwenen door zware vervuiling, zoals de grote modderkruiper, zijn nog niet teruggekeerd. De waterkwaliteit vormt nog steeds een uitdaging. Riooloverstorten en erosie uit akkers zorgen voor vervuiling waardoor het zuurstofgehalte nog regelmatig zakt onder de 5 mg/l, wat problematisch is voor veel vissoorten.
Rivierherstel is een werk van lange adem: echt positieve effecten worden vaak pas na vele jaren zichtbaar. Verdere monitoring zal moeten uitwijzen hoe de meanders zich ontwikkelen. Toch dragen de uitgevoerde maatregelen bij aan een verbetering van de ecologische toestand van de Demervallei. Het herstel van de oorspronkelijke, natuurlijke toestand van de rivier blijft wellicht een onrealistische doelstelling, gezien de historische vervuiling en degradatie van het systeem. Maar er zijn zeer positieve signalen dat de Demer op weg is naar herstel.